بناهای آجری قدیمی در ایران

در کشور ما بناهای آجری بسیاری وجود دارند که هر کدام از آن ها بخش هایی از تاریخ را رقم می زنند و ماجراهایی را پشت سر گذاشته اند . در این مقاله به معماری اصیل ایران می پردازیم و در نتیجه با مطالعه آن می توان بیش از بیش با آن آشنایی پیدا کرد . پس تا پایان مطلب با ما همراه باشید تا با آن چه که در دل آثار زیبای معماری ایران نهفته است آشنا شویم .

در بخش های زیر به 6 تا از بناهای آجری که قدمت بسیاری دارند ، اشاره کرده و به سرگذشت جالب آن ها می پردازیم .

1 – مسجد شیخ لطف الله در اصفهان

2 – گنبد سلطانیه در زنجان

3 – برج مهماندوست در دامغان

4 – مقبره امیر منصور سامانی در بخارا

5 – گنبد سرخ در مراغه

6 – برج قابوس در گنبد کاووس

• مسجد شیخ لطف الله واقع در میدان نقش جهان اصفهان

مسجد شیخ لطف الله از جمله نخستین بناهای آجری ماندگار ایرانی می باشد که در میدان نقش جهان اصفهان واقع شده و گنبد آن مدورترین گنبد جهان می باشد . این بنا یادگاری از هنر صفویان می باشد که توسط یکی از معماران به نام دوران صفویه  به نام استاد محمد رضا اصفهانی به سبک معماری اصفهانی بنا شده است و مکان آن متعلق به مسجد مخروبه ای بوده که قبلا در آن جا قرار داشته است .

معماری این مسجد به اندازه ای زیبا و تاثیر گذار بوده که بعدها با الهام از آن میدان آزادی تهران را بنا کردند . مسجد شیخ لطف الله به دستور شاه عباس صفوی ساخته شد که اتمام پروژه 18 سال طول کشید . این مسجد بعد از احداث برای استفاده عموم آزاد نبود و فقط شاه عباس و خاندان سلطنتی می توانستند به آن وارد شوند .

نام این مسجد برگرفته از نام یکی از بزرگترین علمای شیعه که ساکن لبنان بود می باشد که در آن  سال ها با دعوت شاه عباس صفوی به ایران آمد و نماز جمعه های مسجد توسط ایشان اقامه می شد و نقش موثری در آموزه های دینی در آن زمان داشت .

این بنا در زمان رضا شاه مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت و از گذشته تا به امروز گردشگران زیادی را به سوی خود جذب نموده است .

وجه تمایز مساجد شیخ لطف الله با سایر مساجد ایرانی

عدم وجود دو بخش در این مسجد موجب شده تا این مسجد از سایر مساجد متمایز شود .

• نکته اول در مورد وجه تمایز این مسجد با مساجد دیگر ، عدم وجود مناره در آن می باشد .
• نکته دوم که آن را متفاوت از سایر مساجد کرده ، نداشتن ایوان یا شبستان ورودی در مساجد می باشد که معمولا در اکثر مساجد وجود دارد .

اما سوال این است که چرا این مسجد فاقد مناره و شبستان ورودی یا حیاط چهار ایوانی می باشد ؟

در مورد نداشتن ایوان یا شبستان اطلاعات دقیقی تا کنون ذکر نشده اما دلایل بسیاری برای عدم وجود مناره ذکر شده است که در زیر به آن ها می پردازیم .

 دلایل عدم وجود مناره در مسجد شیخ لطف الله

از آجایی که دلایل ایجاد مناره در پیش از اسلام مربوط به راهیابی و مسیر یابی شهر ها بود ، بنابراین بعد از اسلام نیز در مساجد مناره  ساخته می شد که رفته رفته به نمادی برای مساجد و محل اقامه نماز تبدیل شد . از آن جایی که مسجد شیخ لطف الله جنبه ی عمومی نداشت و فقط مختص خاندان سلطنتی بود، نیازی به یافتن آن توسط مردم نبود و در نتیجه دلیلی برای وجود مناره و به تبع آن شناسایی مسجد وجود نداشت .

روایت دیگر در مورد نبود مناره این است که مناره را نماد مرد و گنبد را نماد زن قرار داده بودند و از آن جایی که این مسجد مختص زنان صفویه بوده و شیخ لطف الله در آن به زنان آموزش هایی دینی ارائه می داد ، در این مسجد مناره ساخته نشده بود . برخی از شواهد دیگر نیز این گونه نشان می دهند که فضای زنانه این مسجد به دلیل حرمسرا بودن آن می باشد .

• گنبد سلطانیه در زنجان

زنجان شهری می باشد که بسیاری از آثار تاریخی با قدمت چندین ساله در آن قرار گرفته است که البته گنبد سلطانیه یکی از این آثار ارزشمند می باشد . این گنبد مربوط به زمان ایلخانیان می باشد و آرامگاه سلطان محمد خدابنده می باشد . البته برخی از منابع نظر مخالف دارند و بر این باورند که پیکر سلطان محمد در کوه های اطراف به خاک سپرده شده است .

گنبد سطانیه بزرگترین گنبد آجری جهان می باشد که در آن مجموعه ای از هنر های اصیل ایرانی از قبیل کاشی کاری ، گچ بری ، مقرنس کاری و تزئینات آجری به کار برده شده است .

این بنا از نظر ارتفاع سومین بنای مرتفع در جهان می باشد که ازتفاع آن 48.5 و دهانه 25.5 می باشد و به دستور سلطان محمد خدابنده در سال 703 توسط 3000 کارگر در طی 10 سال ساخه شده است .

نکته ی جالبی که در مورد این گنبد وجود دارد طبق بیان برخی از منابع این است که  این گنبد در ابتدا به منظور انتقال پیکر حضرت علی ( ع ) از نجف به سلطانیه بنا شد . اما با شکست این هدف با ایجاد تغییراتی در آن و با وصیت الجایتو آرامگاه او شد . در این گنبد حدود 110 پله وجود دارد که به معنای نام حضرت علی در زبان ابجد می باشد و نشان دهنده ی ارادت سلطان محمد به امام علی ( ع ) می باشد .

در ساخت این بنای ارزشمند ، تماما از آجر استفاده شده و شامل سه قسمت تربت خانه ، سردابه و گنبد خانه می باشد. گنبد تمام آجری می باشد که با روکش فیروزه ای به شیوه معرق کاری پوشیده شده است .

علاوه بر معماری آجری بی نظیری که این گنبد دارد به دلیل اینکه  نخستین گنبد دوپوششی در دنیا می باشد ، همواره مورد توجه قرار گرفته است .

تاثیر گذاری این بنا در معماری به حدی بود که از آن در ساخت کلیساهای اروپایی همچون کلیسای سانتاماریا در فلورانس نیز الهام گرفته شد .

این بنا همچنین دارای کاربرد ساعت آفتابی نیز می باشد به طوری که حدود ساعت با گذشتن نور از پنجره های بزرگ گنبد تعیین می شد . این بنا در طی دوران صفویه و قاجار چندین بار مورد مرمت قرار گرفته است .

• برج مهماندوست در دامغان

برج مهماندوست از بناهای قدیمی در فاصله 16 کیلومتری شهر دامغان در روستای مهماندوست قرار گرفته است که مربوط به دوران سلجوقیان می باشد . این بنا دارای

 12 ضلع می باشد و ارتفاع آن 15.5 می باشد و  از جمله قدیمی ترین بناهای آجری در معماری ایران به شمار می رود .

این برج در زمان سلطان سنجر سلجوقی در سال 490 هجری قمری ساخته شده است . در این برج اولین نکته ای که مورد توجه قرار می گیرد ، قسمت فوقانی آن می باشد که شامل سه ردیف مقرنس کاری و کتیبه ای به خط کوفی می باشد . در این کتیبه اطلاعاتی همچون تاریخ ثبت بنا آورده شده است .

این برج شباهت زیادی به برج طغرل شهر ری دارد و به همین دلیل برخی آن را برج طغرل دامغان نیز می نامند . روایت های بسیاری در مورد این بنای تاریخی نسل به نسل نقل شده است .

یکی از روایاتی که در این مورد وجود این است که این برج در یک زمان بدون هیچ پیشامد و اتفاقی خاصی بدون سقف ساخته شد و بعد از آن زمان هر وقت که خواستند بر آن سقفی بسازند با شکست مواجه شدند . به همین علت به آن سربرندار نیز گفته می شد . علاوه بر این به دلیل این که آن را آرامگاه امامزاده قاسم می دانند به آن امامزاده هم می گویند . البته در این باره اطلاعات کامل و دقیقی در دسترس نمی باشد .

• مقبره امیر منصور سامانی در بخارا از بناهای آجری در معماری ایرای

استفاده از آجر از جمله دلایل ماندگاری بسیاری از آثار ایرانی در زیر خاک می باشد و برای مثال می توان به مقبره امیر منصور سامانی اشاره کرد که از جمله ی بناهایی می باشد که در طی مدت ها در زیر خاک مدفون بوده و با این وجود نیز تقریبا سالم و پا برجا مانده است . برای ساخت این بنا از سبک معماری رازی بهره برده شده است .

آجر از جمله مصالح اصلی بوده که برای ساخت و ساز این سبک ها به کار برده می شد . بسیاری از شاهکارهای معماری آجری به این سبک ساخته شده است .

مقبره امیر منصور سامانی در شهر بخارا در سال 271 هجری قمری ساخته شد که توسط باستان شناس روسی کشف شد . معماری آجری این مقبره بسیار زیبا و ظریف می باشد و با وجود مشکل بودن حکاکی و ایجاد نقش و نگار بر روی آجر این کار به زیبایی و به نحو احسن در این مقبره انجام شده است .

• گنبد سرخ مراغه

از قدیمترین بناهای ماندگار که قدمت آن به بیش از 800 سال بر می گردد ، گنبد سرخ مراغه می باشد که بسیار ارزشمند می باشد و به دلیل از بین رفتن بخش خارجی آن همانند مجسمه ای که دست و پای آن شکسته می باشد . بر روی نما این بنا جداره هایی برای گذشت نور به فضای داخلی تعبیه شده است و به همین دلیل نیز بسیاری از کتیبه هایی که اطلاعاتی از این بنا در آن نوشته شده است از بین رفته اند .

این بنا متاسفانه رو به خرابی می باشد ، اما با این وجود نیز بسیار زیبا می باشد زیرا طرحی که بر روی آن انجام شده به قدری با ظرافت می باشد که توجه هر بیننده ای را به خود جلب می نماید . هنر آجر تراشی در این بنا به صورت کامل به تصویر کشیده شده است و دانستن این نکته که در گذشته هنر آجر تراشی در ایران بسیار رواج داشته است و به دلیل مشکل بودن در کشورهای دیگر به ندرت انجام می شده است خالی از لطف نمی باشد . در ایران آجر تراشی از قرن 5 معمول بوده است . از جمله نمونه هایی مربوط به این دوره می توان به برج سلطان مسعود سوم در غزنه و مقبره امیر منصور سامانی در بخارا اشاره کرد .

• برج قابوس در گنبد کاووس از بناهای آجری در معماری ایرانی

برج گنبد قابوس واقع در استان گلستان می باشد که لقب بلندترین برج ایران را به خود اختصاص داده است و بر روی یک تپه ای بنا شده که با احتساب آن دارای ارتفاع 70 متر می باشد . به همین دلیل نیز نه تنها در ایران بلکه در دنیا به عنوان بلندترین بنای تاریخی آجری شناخته شده است . این برج متعلق به زمان حکومت آل زیار و همچون مقبره میر منصور سامانی می باشد که به سبک معماری رازی ساخته شده است . برج قابوس به نام میل گنبد نیز شناخته می شود .

میل گنبد نام دیگری است که برای برج قابوس به کار برده می شود .

نکته : میل در بناهای آجری اصطلاحا به بناهای باریک و بلندی گفته می شود که در ارتفاعات ساخته می شوند و به عنوان یک راهنمای راه مورد استفاده قرار می گیرند . این بنای یک پوششه از دو بخش کلی پای بست و بدنه و گنبد مخروطی تشکیل شده است که باران های پی درپی در محلی که این برج در آن واقع شده است موجب شده تا سقف آن را همچون بسیاری از بناهای دیگر به صورت مخروطی بسازند .

این بنا با توجه به روایت های بسیاری که در این زمینه وجود دارد به احتمال زیاد با هدف این که آرامگاه قابوس بن وشمگیر باشد ساخته شده است . البته امکان دارد دلایل دیگری نیز برای ساخت این بنا به دلیل یافته نشدن بقای جسد سلطان قابوس در آن نیز وجود داشته باشد . روایات دیگری این محل را به عنوان رصد خانه و برخی به عنوان نمادی برای شهر جرجان و به نمایش گذاشتن شکوه و عظمت آن دوران و سلطنت سلطان قابوس می دانند .

کلام پایانی

در این مقاله 6 مورد از بناهای آجری ماندگار و قدیمی مورد بررسی قرار گرفت و باید در نظر داشته باشید که این ها تنها بخش کوچکی از آثار شاهکار معماری آجر نما به شمار می رود و نمونه های فاخر بسیار دیگری نیز از آن ها وجود دارد .